Historia kopalni.

W 1840 roku w Tarnowie, w zamożnej, pochodzącej ze Lwowa żydowskiej rodzinie Rapaportów, na świat przyszedł syn, któremu nadano imiona Arnold Chaim. Jako kilkulatek wraz z rodziną przeprowadził się do Krakowa, gdzie zdobył wszechstronne wykształcenie ekonomiczne i prawnicze przypieczętowane doktoratem na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wykazywał również wielkie zainteresowanie życiem społecznym i polityką, a swoich poglądów nie obawiał się przedstawiać w licznych publikacjach, osiągając jednocześnie wielkie sukcesy na polu gospodarczym i zawodowym. Wiedza i ekonomiczne sukcesy zawodowe zaowocowały znacznym powiększeniem majątku. Dosyć powiedzieć, że został właścicielem domu bankowego, huty, walcowni i znacznej połaci ziemi w okolicach Brzeszcz i Jawiszowic, i choć historia tych miejscowości sięga kilku wieków, to działania Rapaporta diametralnie odmieniły ich oblicze. Przeprowadzone w Brzeszczach na jego zlecenie w 1900 roku odwierty, potwierdziły występowanie tutaj bogatych złóż węgla kamiennego. Rapaport zdecydował o głębieniu szybów, ale na efekty prac trzeba było czekać, w przypadku szybu Andrzej I, do 1905 roku. Rok później rozpoczęto prace przy szybie Andrzej II, a ostateczny rezultat w postaci uruchomienia poziomu wydobywczego na głębokości 109 metrów osiągnięto dopiero w 1907 roku.

Poczynione przez Arnolda na przestrzeni kilku lat kosztowne inwestycje, budowa budynków kopalnianych oraz mieszkalnych dla górników, przeistoczyły okolicę w teren wysoko uprzemysłowiony, a samą kopalnię w nowoczesny i przynoszący wysokie dochody zakład wydobywczy, będący jednocześnie największym pracodawcą na tym terenie. Konsekwencją wybuchu I Wojny Światowej była militaryzacja kopalni, ale wojskowa administracja nadal prowadziła nie tylko eksploatację, ale też kolejne badania, które doprowadziły do pogłębienia poziomów wydobywczych i potwierdziły występowanie węgla również w Jawiszowicach. Po pierwszej wojnie całość terenów kopalni przejęło państwo, a kopalnia kontynuowała wydobycie jako jedyna wówczas państwowa kopalnia w kraju. W 1918 roku rozpoczęto prace przy budowie szybu Andrzej III, który jednak oddano do użytku dopiero w 1934 roku. Właśnie taką kopalnię zastały na tym terenie okupacyjne władze niemieckie, które zmieniły nazwę miejscowości na Kohlendorf.

Nazwa się nie przyjęła, a kopalnia została włączona do założonej w 1937 roku, należącej do III Rzeszy Reichswerke Hermann Göring, a jej dyrektorem został Niemiec Otto Heine. Od tego momentu rozpoczęła się rabunkowa eksploatacja nie tylko zasobów węgla, ale i siły roboczej do tego rabunku używanej. Początkowo siłę roboczą stanowili górnicy z okolicznych miejscowości i to oni są ukazani w czasie pracy w kopalni na propagandowym filmie nakręconym w 1941 roku zatytułowanym „Jawischowitz Grube”, który można obejrzeć na youtube.com. Zasoby ludzkie okolicznych cywilnych robotników okazały się niewystarczające dla realizacji planów Rzeszy, dlatego w 1942 roku rozpoczęto budowę barakowej osady dla cywilnych pracowników przymusowych, których zamierzano ściągnąć z Włoch, a którzy mieli tutaj podjąć pracę na początku kwietnia 1942 roku. Jak zapewniał w swoim liście z 20 lutego tegoż roku dyrektor Heine: „Ponownie potwierdzamy, że zapewniamy na miejscu zakwaterowanie”. Można więc wnioskować, że osada barakowa zbudowana rękoma więźniów założonego zaledwie kilka kilometrów dalej w 1940 roku obozu Auschwitz, była gotowa na przyjęcie robotników i odpowiednio wyposażona. Pomysł z robotnikami włoskimi nie został zrealizowany, a siły roboczej brakowało, dlatego w połowie 1942 roku koncern zdecydował się, po raz pierwszy w historii obozów koncentracyjnych, na wysłanie do pracy pod ziemią więźniów, w tym przypadku oczywiście więźniów pobliskiego Auschwitz.

Podobóz Jawischowitz.

Podpisano umowę z SS, na podstawie której obóz miał zapewnić koncernowi docelowo 6000 zdolnych do pracy więźniów. Najprawdopodobniej w lipcu nadzór nad barakami przejęła komendantura obozu i rozpoczęła prace umożliwiające osadzenie tutaj więźniów, a więc co najważniejsze, otoczyła baraki podwójnym rzędem drutów kolczastych, z których jeden przynajmniej przez jakiś czas był podłączony do wysokiego napięcia, oraz wybudowano 4 wieże strażnicze dla esesmanów. Otoczone drutem kolczastym było 9 więźniarskich baraków mieszkalnych, latryny, łaźnie z natryskami i umywalniami, pomieszczenia magazynowe, kuchnia i pralnia. Tuż za bramą wejściową stał budynek wartowni i obozowej izby pisarskiej. Był też duży plac apelowy, pośrodku którego stała latarnia, obok której stał specjalny kozioł do wymierzania kary chłosty. Właśnie ta latarnia stoi na swoim miejscu do dzisiaj. Do obozu prowadziło tylko jedno wejście przez bramę główną zwieńczoną logo Reichswerke Hermann Göring. Przy wejściu, ale na terenie podobozu, stały dwie figury górników, wykonane na zamówienie komendantury SS. Wykonał je więzień podobozu pochodzenia żydowskiego, Jakub Markiel. (Markiel urodził się w Łodzi w 1911 r. Po ukończeniu Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie dalszą naukę kontynuował w Paryżu gdzie zastała go wojna. W 1943 r. po aresztowaniu został przewieziony do KL Auschwitz, a następnie skierowany do pracy w kopalni podobozu Jawischowitz. Dzięki plastycznym zdolnościom zwolniono go z pracy w kopalni, na rzecz robót o charakterze artystycznym. Wykonywał on rozmaite elementy dekoracyjne obozu, w tym wspomniane rzeźby, oraz przedmioty ozdobne na prywatne zlecenie esesmanów, a potajemnie też dla współwięźniów.) Obecnie repliki dwóch figur górników stoją w utworzonym w miejscu dawnego obozu parku, obok budynku dawnej łaźni obozowej w sąsiedztwie latarni, a ich oryginały znajdują się w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

Poza drutami stał budynek mieszkalny dla esesmanów, w którym również miejsce znalazły biura kierownictwa obozu. W 1943 roku znacznie powiększono teren obozu, budując nowe ogrodzenie, nowe wieże wartownicze i dodatkowe baraki dla więźniów. Poza obozem zaś oddano do użytkowania esesmanom drugi budynek.

Więźniowie.

Pierwsi więźniowie przybyli do obozu 15 sierpnia 1942 roku. Było to 150 Żydów deportowanych z Francji. Więźniami zajmowali się początkowo sami esesmani, gdyż dopiero dwa tygodnie później, bo 28 sierpnia, dotarła do Jawiszowic grupa 30 kryminalistów, którzy objęli różne funkcje w obozie, przejmując na siebie obowiązki esesmańskie. Stopniowo liczba więźniów powiększała się, by w lipcu 1944 roku osiągnąć 2500, co stanowi o tym, że pod względem liczby uwięzionych, obóz Jawischowitz był największym podobozem KL Auschwitz. Aż 95 proc tej liczby stanowili Żydzi europejscy: polscy holenderscy, francuscy, węgierscy i austriaccy, tylko 5 proc stanowili więźniowie aryjscy, czyli nie Żydzi: Niemcy, Jugosłowianie, Rosjanie i Polacy. W znacznej części byli to dorośli, zdolni do pracy mężczyźni, ale w grupie przybyłej w 1944 roku wraz z dorosłymi Żydami węgierskimi znalazło się około 100 chłopców w wieku od 13 do 16 lat Zatrudniono ich na powierzchni przy sortowaniu węgla i starano otoczyć ich opieką.

Jednym z nich był Geza Schein, który swój portret wykonany w obozie przez współwięźnia, Jacquesa Markiel, ofiarował w dowód wdzięczności za okazaną pomoc jednej z Polek zatrudnionych w kopalni, Emilii Klimczyk, która wraz mężem Adamem, również pracownikiem kopalni, dokarmiała więźniów.

Pierwsi więźniowie Jawischowitz zastali warunki mieszkalne niespotykane w Auschwitz: baraki były wyposażone w pojedyncze, dwupoziomowe, metalowe łóżka z pościelą, a baraki sanitarne posiadały oprócz umywalni również prysznice. Każdy z tak przygotowanych baraków miał być przeznaczony do zakwaterowani 50 robotników przymusowych. Szybki napływ kolejnych więźniów do Jawischowitz diametralnie zmienił warunki mieszkaniowe. Dosyć szybko do każdego baraku upychano po 200 więźniów i zaczęto instalować zwykłe trzypiętrowe prycze. Do ogrzewania w barakach i blokach służyły żeliwne piecyki, do których ogrzania więźniowie otrzymywali przydział węgla. Choć przydział był niewystarczający, to biorąc pod uwagę zatrudnienie w kopalni i organizację obozową, w barakach raczej więźniowie nie marzli.

Więźniowie Jawischowitz posiadali dwa zestawy ubrań: do pracy w kopalni służyły drelichowe spodnie, bluzka–pasiak i beret, czasem uzupełnione o koszulę i kalesony. Więźniowie nie mieli prawa nosić kasków, co biorąc pod uwagę wysokość wyrobisk, czasem nie przekraczających 1 metra, skutkowało częstymi urazami głowy. Po przybyciu po pracy do obozu i obowiązkowej kąpieli, więźniowie przebierali się w podobny, obozowy zestaw odzieży. Każdy więzień miał również, co niespotykane w innych częściach Auschwitz, własny ręcznik. Buty były różne, często chodaki, a czasem skórzane, lub zrobione z dostępnych w kopalni materiałów. Druty elektryczne służące do odpalania ładunków w kopalni były najpopularniejszym rodzajem sznurówek.

Można szacować, że bardzo ciężką pracę dołową, albo na powierzchni należało wykonać przyjmując około 1100 – 1200 kcal, więc bardzo szybko więźniowie zaczęli głodować. Aby uchronić się przed głodem, kwitł nielegalny handel obozowy, ale też można było pod ziemią zamienić na żywność coś z obozowych dóbr z cywilnymi górnikami. Choć pomoc, jaką okoliczni mieszkańcy starali się nieść każdego dnia narażając życie swoje i swoich rodzin i nielegalnie dożywiać więźniów, była wielka, to jednak niewystarczająca i wielu więźniów przymierało głodem. Warunki higieniczne w obozie były nieco lepsze niż w KL Auschwitz. Na terenie Jawischowitz znajdowały się dwie identyczne łaźnie, a z tyłu za nimi latryny, których fundamenty przetrwały i znajdują się za budynkiem dawnej łaźni.

Więźniowie, tak jak cywilni górnicy, pracowali w kopalni w systemie trójzmianowym. Z tego też powodu w jawiszowickim podobozie nie było codziennych apeli generalnych, na których musieliby być obecni wszyscy więźniowie. Przez sześć dni w tygodniu więźniowie byli zatrudnieni w zależności od komanda: większość pracowała pod ziemią jako górnicy, a inni przy budowie kolejnych części kopalni i elektrowni Adreas, bądź przy pracach obozowych. To ich dziełem są stojące do dzisiaj obok budynku hali sportowej ogromne konstrukcje nigdy nie ukończonej elektrowni kopalnianej Kraftwerk „Andreas” jak również mury przepompowni budowanej przez więźniów obok Wisły i na Młynówce, oraz szyby wentylacyjne „Andreas III” i „Andreas IV” na terenie kopalni w Jawiszowicach.

Podobóz w Jawiszowicach był uznawany przez więźniów za jeden z najcięższych, a skierowanie do niego było traktowane jak kara. Więźniowie, którzy tu trafili, nie tylko pracowali w ciężkich warunkach, ale też byli bestialsko traktowani przez esesmanów. Dlatego wielu z nich marzyło o tym, aby zostać przeniesionym do innego obozu, a zdarzały się przypadki, że więźniowie próbowali ucieczek. Te zaś nie mogły udać się, bez pomocy okolicznych mieszkańców, w tym pracujących w kopalni polskich górników.

Ucieczka Kazimierza Szwemberga.

Kazimierz Szwemberg urodził się 12 września 1923 roku w Tomaszowie Mazowieckim, a do Auschwitz trafił z więzienia w Piotrkowie krótko przed swoimi urodzinami, dokładnie w 3 rocznicę napadu Niemiec na Polskę, 1 września 1942, jako więzień polityczny. W czasie rejestracji otrzymał numer 62760, a jako swój zawód podał: elektryk. Rzeczywiście, do pracy skierowano go do komanda elektryków, a jedną z prac które zmuszony był w nim wykonywać, było między innymi zakładanie instalacji elektrycznej w aparatach rentgenowskich wyprodukowanych przez firmę Siemens, służących do zbrodniczych eksperymentów sterylizacyjnych lekarza SS Horsta Schumanna. Nieco później, po nawiązaniu kontaktów z przebywającym już od 1940 roku kolegą z harcerstwa Konstantym Jagiełłą, dostał się do pracy do komanda dekarzy.

Praca była względnie bezpieczna i nie aż tak morderczo ciężka jak w innych komandach, jednak niespodziewanie latem 1943 roku włączono go do grupy więźniów-specjalistów, którzy mieli w Brnie budować budynki przeznaczone dla SS i okupacyjnej policji. Po wykonaniu wyznaczonych prac, całą grupę więźniów wysłano z powrotem do Auschwitz, jednak nie wrócili do swoich dawnych komand, ale rozdzielono ich do pracy w różnych podobozach. Kazimierz Szwemberg trafił do Jawischowitz i został skierowany do pracy dołowej na ścianie węglowej. Już po kilku tygodniach niesamowicie ciężkiej pracy w straszliwych warunkach, w niskich chodnikach często pełnych wody, w wysokiej temperaturze panującej na dole, zdał sobie sprawę, że zbyt długo nie przetrwa. Na dole pracował z cywilnymi górnikami, ale po wyjeździe na powierzchnię, jeśli stan więźniów przelicznych dwukrotnie (raz na podszybiu, a drugi raz na powierzchni) się zgadzał, więźniowie w marszowej kolumnie przechodzili ponaglani i bici do podobozu. To właśnie moment przemarszu z pracy w kopalni początkowo wydawał się Kazimierzowi Szwembergowi dogodny do podjęcia próby ucieczki. Wkrótce jednak okazało się, że istnieje inny sposób na odzyskanie wolności. 26 czerwca 1944 roku z Auschwitz zbiegł kolega Kazimierza, Kostek Jagiełło, który w ruch oporu zaangażowany był już przed wojną, a w obozie został jednym z współtwórców Związku Organizacji Woskowej, organizacji więźniarskiej utworzonej z inicjatywy Witolda Pileckiego. Po uzyskaniu wolności również włączył się w działalność podziemną, początkowo w okolicach Krakowa, ale niebawem podjął współpracę z PPS i Batalionami Chłopskimi i dołączył do lokalnych grup ruchu oporu, działających na terenach przyobozowych, a niosących pomoc więźniom Auschwitz. Informacja o pobycie Szwemberga w Jawischowitz dotarła do niego i za pośrednictwem zatrudnionej w kopalnianej markowni Janiny Pytlik, udało się im nawiązać nielegalny kontakt za pomocą grypsów. W jednym z grypsów Władysław Pytlik, brat Janiny, działający pod pseudonimem „Birkut”, zaproponował Szwembergowi, aby przebrany w cywilne ubranie i z peruką na głowie spróbował ucieczki wyjeżdżając szybem fedrunkowym. Tym szybem wyjeżdżali tylko pompiarze i elektrycy, pozostali więźniowie nie mieli prawa z niego korzystać, więc ryzyko kontroli i wpadki było stosunkowo małe. Przystanie na taką propozycję było niemal oczywiste i niebawem przekazano mu szczegółowe instrukcje. Mieczysław Świąder, górnik działający jako łącznik PPS pod pseudonimem „Ken”, który niejednokrotnie odbierał uciekinierów obozowych i doprowadzał ich do bezpiecznych „melin” przygotowanych dla nich w zagrodach miejscowych gospodarzy, miał za zadanie przeprowadzić Szwemberga do chodnika, gdzie zawczasu miał przygotować dla niego perukę i cywilne ubranie. W dniu wyznaczonym na ucieczkę, Szwemberg najpierw zdecydował się podejść do przodka w pobliże wrębiarki, z której pył węglowy zupełnie pokrył jego twarz, utrudniając identyfikację, a potem skierował się w miejsce, gdzie miały czekać przygotowane rzeczy. Rzeczywiście, wszystko czekało gotowe. Szybko przebrał się w cywilne ubranie, założył perukę i ruszył w stronę przekopu kopalni. Niestety, przewodnik, który miał go przeprowadzić pod ziemią do odpowiedniego szybu nie czekał w umówionym miejscu, a możliwości odwrotu już nie było. Samodzielnie dotarł na podszybie i wszedł wraz z cywilnymi górnikami do klatki windy. Na powierzchni odłączył się od reszty i pobliżu hałdy zaczął gwizdać piosenkę „Hej góral ci ja, góral”, która była umówionym hasłem. Na hasło zareagowała trójka uzbrojonych, czekających na niego ludzi z Kostkiem Jagiełłą na czele. Czasu było niewiele, tylko na krótkie powitanie i trzeba było natychmiast pójść do umówionej „meliny” na osiedlu górniczym w Brzeszczach, skąd po umyciu się i posiłku wyruszyli w dalszą drogę: do domu rodziny Niklów w Skidzinie. Stamtąd po kilku dniach odpoczynku, wraz z innym uciekinierem z obozu, Tadeuszem Uszyńskim przedostali się do Krakowa. Po usunięciu tatuaży zdecydowali się wstąpić do partyzantki. Zasilili utworzony w Beskidach przez Adama Rysiewicza, pseudonim „Teodor”, partyzancki oddział PPS, który po śmierci dowódcy przyjął jego imię. W oddziale tym walczyło wielu uciekinierów z Auschwitz, a Kazimierz Szwemberg walczył w jego szeregach aż do wyzwolenia. Z tego okresu zachowało się niewiele fotografii, ale na tej wykonanej przed schroniskiem u podnóża Babiej Góry, na Markowych Szczawinach, prezentuje się umundurowany i uzbrojony oddział, a w jego szeregach Kazimierz Szwemberg.

Tylko dzięki pomocy i zaangażowaniu całego łańcuszka ludzi dobrej woli, całych rodzin, braci górniczej, Kazimierz Szwemberg, który uciekł z kopalni 11.09.1944 roku, mógł następnego dnia już poza drutami świętować swoje kolejne urodziny. Życie na wolności okazało się długie i bardzo intensywne. Profesor dr. hab. ekonomii Kazimierz Szwemberg, wieloletni pracownik Instytutu Medycyny Społecznej Akademii Medycznej w Łodzi, zmarł w listopadzie 2010 roku.

Ewakuacja i stan obecny.

Kilka miesięcy po ucieczce Kazimierza Szwemberga z Jawischowitz, z 18 na 19 stycznia 1945 roku, nastąpiła ewakuacja obozu. Więźniów skierowano w dwudziestostopniowym mrozie pieszo do Wodzisławia Śląskiego. Dla wielu z więźniów była to ostatnia wędrówka. Tych którzy przetrwali trudy marszu załadowano do otwartych węglarek i wywieziono do KL Mauthausen, KL Buchenwald i jego podobozów. Podobóz KL Auschwitz – Jawischowitz został wyzwolony 27 stycznia 1945 przez Rosjan, którzy w obozie zastali kilkudziesięciu chorych i wycieńczonych więźniów, z których kilku zmarło zaraz po wyzwoleniu.

Na początku sześćdziesiątych lat ubiegłego wieku północną część Jawiszowic wraz terenem dawnego podobozu włączono do Brzeszcz. Rozebrano dawne baraki, a na ich miejscu powstał park miejski. Z oryginalnych obiektów obozowych do dzisiaj przetrwała łaźnia i latarnia obozowa. Reiktami opiekuje się Fundacja Pobliskie Miejsca Pamięci. 1 września 1983 roku w parku odsłonięto pomnik ku czci ofiar podobozu „Jawischowitz”.

To część naszej historycznej spuścizny, o której pamiętamy.